Trong lĩnh vực bảo hiểm, hợp đồng chỉ phát sinh hiệu lực khi đáp ứng đầy đủ các điều kiện được pháp luật quy định. Tuy nhiên, trên thực tế, không ít trường hợp hợp đồng bảo hiểm bị tuyên vô hiệu, dẫn đến quyền lợi của bên mua bảo hiểm bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Việc hiểu rõ các trường hợp khiến hợp đồng bảo hiểm vô hiệu giúp doanh nghiệp, cá nhân chủ động phòng tránh rủi ro pháp lý và đảm bảo quyền lợi chính đáng khi tham gia bảo hiểm.

1. Khái niệm hợp đồng bảo hiểm vô hiệu

Hợp đồng bảo hiểm vô hiệu là hợp đồng không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ bảo hiểm, hoặc các quyền và nghĩa vụ phát sinh bị hủy bỏ do vi phạm điều kiện có hiệu lực theo Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022. Khi hợp đồng bị vô hiệu, doanh nghiệp bảo hiểm có thể phải hoàn trả phí, nhưng đồng thời người tham gia bảo hiểm cũng không được chi trả quyền lợi bảo hiểm.

2. Các trường hợp hợp đồng bảo hiểm bị vô hiệu

Theo quy định hiện hành, hợp đồng vô hiệu khi vi phạm quy định tại Điều 117, Bộ Luật dân sự 2015 về điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự. Cụ thể là các vi phạm về:

• Chủ thể hợp đồng không có năng lực pháp luật dân sự, năng lực hành vi dân sự phù hợp với giao dịch dân sự được xác lập;
• Chủ thể tham gia giao dịch dân sự hoàn toàn bị cưỡng ép, đe dọa 
• Mục đích và nội dung hợp đồng vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội.
• Hình thức hợp đồng không đúng quy định của Pháp luật. 

Dưới đây là 06 trường hợp điển hình dẫn đến hợp đồng bảo hiểm vô hiệu:

(1) Bên mua bảo hiểm không có quyền lợi có thể được bảo hiểm

Quyền lợi bảo hiểm là điều kiện bắt buộc. Nếu bên mua bảo hiểm không có mối quan hệ tài chính, nhân thân hoặc quyền lợi hợp pháp đối với đối tượng bảo hiểm thì hợp đồng bị vô hiệu.

Ví dụ: Mua bảo hiểm sức khỏe cho người không có quan hệ gia đình, không có ràng buộc về nghĩa vụ nuôi dưỡng.

(2) Cung cấp thông tin sai sự thật hoặc che giấu thông tin quan trọng

Nếu bên mua bảo hiểm cố ý khai báo không trung thực về bệnh lý, tình trạng sức khỏe, rủi ro nghề nghiệp nhằm hưởng quyền lợi cao hơn thì hợp đồng bị vô hiệu ngay từ thời điểm giao kết.

(3) Hợp đồng được giao kết bằng hành vi gian dối

Bao gồm: giả mạo hồ sơ, khai tăng giá trị tài sản, lập chứng từ không đúng thực tế… Những hành vi này làm mất đi tính trung thực – yếu tố cốt lõi trong bảo hiểm.

(4) Vi phạm điều kiện về năng lực hành vi dân sự

Hợp đồng được ký bởi người không có năng lực hành vi, người bị hạn chế năng lực hoặc ký trong tình trạng bị ép buộc, đe dọa cũng là căn cứ để hợp đồng vô hiệu.

(5) Đối tượng bảo hiểm trái pháp luật

Bảo hiểm cho hàng hóa cấm, hoạt động bị pháp luật nghiêm cấm, hoặc bảo hiểm tính mạng phục vụ mục đích phạm tội đều bị vô hiệu theo quy định.

(6) Không tuân thủ quy định về hình thức hợp đồng

Trong bảo hiểm, hợp đồng bắt buộc phải lập thành văn bản. Nếu không tuân thủ hoặc không có bằng chứng giao kết hợp lệ, hợp đồng có thể bị tuyên vô hiệu.

3. Hệ quả pháp lý khi hợp đồng bảo hiểm vô hiệu

Khi hợp đồng vô hiệu sẽ kéo theo rất nhiều các hệ quả pháp lý như:

• Doanh nghiệp bảo hiểm hoàn trả phí sau khi trừ chi phí hợp lý (nếu người mua không có lỗi).
• Người tham gia bảo hiểm không được nhận quyền lợi bảo hiểm.
• Nếu hợp đồng vô hiệu do lỗi của bên mua bảo hiểm, doanh nghiệp bảo hiểm có quyền giữ phí theo quy định.

Hợp đồng bảo hiểm là công cụ quan trọng giúp cá nhân và doanh nghiệp quản trị rủi ro. Tuy nhiên, để hợp đồng phát sinh đầy đủ hiệu lực, các bên cần tuân thủ nghiêm các điều kiện pháp lý, đặc biệt là quyền lợi bảo hiểm, tính trung thực và hình thức giao kết. Việc nắm rõ các trường hợp hợp đồng bảo hiểm vô hiệu không chỉ giúp người tham gia bảo hiểm tránh thiệt hại không đáng có mà còn tạo cơ sở cho quá trình bảo vệ quyền lợi khi xảy ra tranh chấp.

Thu Hương